makrofotografia

Mrówka ćmawa - Formica polyctena i mrówka rudnica - Formica rufa to dwa najczęściej spotykane gatunki mrówek leśnych w Polsce. Oba gatunki są do siebie bardzo podobne i bardzo łatwo można je ze sobą pomylić. Dlatego dla tych dwóch gatunków często używamy wspólnej nazwy - rude mrówki leśne lub mrówki kopcówki. Ich ubarwienie jest prawie identyczne. Zaliczane są do dużych mrówek. Mrówka ćmawa jest odrobinę mniejsza od mrówki rudnicy i w odróżnieniu od niej zwykle nie posiada maleńkich włosków na odwłoku i łusce pomostka. Gatunki te różnią się od siebie biologią. Kolonie rudnic są zwykle monoginiczne, czyli mają jedną królową w mrowisku. Mrówki ćmawe są zwykle poliginiczne, czyli mają w mrowisku wiele królowych. W dużych gniazdach (mrowiskach) mogą ich być setki a nawet tysiące. Mrówki ćmawe zwykle tworzą kolonie polikaliczne, składające się z wielu (nawet kilkuset) mrowisk pomiędzy, którymi swobodnie się przemieszczają. Gniazda te są od siebie oddalone o kilka, a niekiedy nawet o kilkadziesiąt metrów.

Mrówki ćmawe - Formica polyctena
Mrówki ćmawe - Formica polyctena

Mrówka ćmawa - Formica polyctena – to błonkówka z rodziny mrówkowate (Formicidae). Występuje pospolicie w całym kraju. To gatunek typowo leśny, zasiedla głównie lasy iglaste i mieszane. W lasach liściastych występuje rzadziej. Swoje mrowiska buduje w miejscach nasłonecznionych – zwykle na skrajach lasów i wzdłuż leśnych dróg. Czasami buduje mrowiska w głębi lasu (częściej niż mrówki rudnice). Możemy je spotkać od marca do listopada. Zimują w mrowiskach, w komorach usytuowanych głęboko pod ziemią. W pierwsze słoneczne dni wiosny robotnice wychodzą na powierzchnię kopca i nagrzewają swoje ciała, po czym wracają do gniazda. Transportują w ten sposób ciepło do wnętrza mrowiska. Z czasem czyni to coraz więcej robotnic (bywa, że na powierzchnię kopca wychodzą również królowe). Takie zachowanie znacznie przyspiesza proces nagrzewania gniazda, co przekłada się na szybsze wyjście koloni z hibernacji i podniesienie jej aktywności.

Mrowisko czyli gniazdo koloni to kopiec zbudowany z igliwia, suchych części roślin, gałązek i ziarenek piasku, pod którym znajdują się wielopoziomowe, rozgałęzione korytarze i komory. Ten podziemny system to zasadnicza część gniazda, jest większy od samego kopca i dochodzi do 2 metrów w głąb ziemi. Sam kopiec również może osiągać bardzo duże rozmiary, nawet ponad 1,5 metra wysokości i 4 metry średnicy w podstawie. Pełni on funkcję ochronną, zabezpiecza część podziemną przed deszczem, zapewnia wentylację i zabezpiecza przed nadmiernymi zmianami temperatury. Centralną część mrowiska często stanowi stary pniak lub korzeń. Kopiec jest strukturą dynamiczną, mrówki ciągle go przebudowują i czyszczą. Takie działanie zapobiega rozwojowi pleśni.

Mrówki ćmawe to owady społeczne. Tworzy bardzo duże kolonie (społeczeństwa), które mogą liczyć ponad milion robotnic. W takiej koloni występują trzy podstawowe kasty: królowe - płodne samice; robotnice - bezpłodne samice oraz samce. W koloni występuje ścisły podział obowiązków. Robotnice współdziałają ze sobą przy budowie, sprzątaniu i obronie mrowiska, zdobywaniu pokarmu oraz opiece nad potomstwem. Obroną koloni i zdobywaniem pokarmu zwykle zajmują się starsze robotnice, młodsze zajmują się opieką nad potomstwem i dbaniem o czystość. Komunikują się ze sobą za pomocą dotyku, zapachu i wzroku. Przekazują sobie informacje dotykając się czułkami i wydzielając chemiczne substancje zapachowe zwane feromonami. Dzięki umiejętności porozumiewania się mogą pracować efektywniej, sprawniej zdobywać pokarm oraz szybciej reagować na zagrożenia.

Mrówka ćmawa - Formica polyctena
Formica polyctena - Mrówki ćmawe

Mrówki ćmawe są gatunkiem terytorialnym. Na terytorium koloni nie mogą przebywać mrówki z innej, konkurencyjnej koloni, nawet tego samego gatunku. Mogą natomiast bytować kolonie mniejszych gatunków mrówek, które nie są dla nich konkurencją. Jeśli robotnice konkurencyjnego gatunku mrówek naruszą terytorium koloni mrówki ćmawej dochodzi do starć. Wojny mrówek są zwykle bardzo brutalne i mogą być długotrwałe. Do walki mrówki używają mocnych żuwaczek, ofiary są rozrywane na kawałki. Zwykle większe kolonie pokonują te mniej liczebne i zajmują ich terytorium. Pokonane muszą ratować się ucieczką i przeniesieniem koloni na nowe tereny.

Ciało mrówki ćmawej składa się z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka. Robotnice osiągają od 5 do 9 mm długosci. Królowe są nieco większe i osiągają 11 mm długości. Odwłok, górna część głowy i odnóży są szaro-czarne, tułów, stylik i pozostała część głowy i odnóży są rudo-czerwone. Na głowie znajdują się para czarnych oczu złożonych, przyoczka, para czarnych, załamanych czułków oraz nadustek przykrywający nasadę szerokich i mocnych żuwaczek. Pod żuwaczkami znajduje się para szczęk i warga, wydłużona w języczek. Taki aparat gębowy umożliwia gryzienie pokarmów stałych i zlizywanie pokarmów płynnych. Na tułowiu znajdują się trzy pary odnóży krocznych. Pomiędzy tułowiem a odwłokiem znajduje się zbudowany z jednego segmentu stylik z łuską. Na końcu odwłoka znajdują się narządy płciowe (u robotnic zredukowane) oraz zbiorniczek z kwasem mrówkowym, którym w obronie potrafią strzelać na znaczną odległość. Samce są mniejsze i bardziej smukłe niż królowe, mają mniejszą głowę ale ich proste czułki są dłuższe. Różnią się od nich również ubarwieniem, są od nich ciemniejsze. Królowe i samce (formy płciowe) posiadają dwie pary skrzydeł. Królowe po locie godowym pozbywają się skrzydeł, nie będą im więcej potrzebne. Samce posiadają skrzydła przez całe swoje krótkie życie, wkrótce po locie godowym giną.

Mrówki ćmawe są wszystkożercami, odżywiają się pokarmem zwierzęcym i roślinnym. Są doskonałymi myśliwymi, potrafią aktywnie polować, głównie na inne owady i ich larwy. Zdobywaniem pokarmu zwykle zajmują się starsze robotnice. Działając wspólnie potrafią upolować nawet duże gąsienice i chrząszcze. Złapaną ofiarę, oblewają kwasem mrówkowym, a kiedy przestaje się ruszać, zaciągają ją do mrowiska. Jedna kolonia może przynieść do gniazda nawet kilka tysięcy owadów dziennie, co w ciągu całego roku daje kilka milionów sztuk. Mrówki te chętnie korzystają z bogatej w cukry proste spadzi, produkowanej przez mszyce i czerwce żerujące na roślinach zielnych. Jedna kolonia może zebrać w ciągu roku ponad 10 kilogramów tego słodkiego syropu. Spadź mszyc to ich podstawowe źródło węglowodanów. W zamian za słodki smakołyk mrówki otaczają mszyce ochroną przed drapieżnikami, głównie biedronkami. Oprócz spadzi i upolowanych owadów, ich pokarmem jest również padlina i to nie tylko bezkręgowców. Duża kolonia mrówki ćmawej potrafi w kilka dni oczyścić z mięsa martwą sarnę. Sięgają również po nasiona roślin i sok dojrzałych owoców.

Mrówki, gromadzą pokarm w swoich żołądkach, więcej niż same potrzebują. Przechowują go w wolu i transportują w ten sposób do koloni, gdzie karmią nim królową i larwy oraz dzielą się nim z innymi robotnicami. Między robotnicami pokarm jest przekazywany z „ust do ust”, a proces ten nazywamy trofalaksją.

Mrówka ćmawa - Formica polyctena
Mrówka ćmawa - Formica polyctena

Kiedy kolonia osiąga dojrzałość zaczynają się w nim pojawiać formy płciowe. Królowa może sama decydować o płci swojego potomstwa: z jaj zapłodnionych rozwijają się płodne samice i robotnice, z nie zapłodnionych samce. Początkowo pozostają one wewnątrz gniazda aż do rójki. Która w przypadku tego gatunku mrówki przypada zwykle w maju. Wtedy przy odpowiedniej pogodzie skrzydlate płodne samice i samce wychodzą z mrowiska, wspinają się na rośliny i rozpoczynają lot godowy. Pierwsze wylatują samce, a po nich samice. Kopulacja najczęściej rozpoczyna się już w powietrzu, samica kopuluje z kilkoma samcami, nie zostaje jednak zapłodniona, a jedynie zaplemniona. Gromadzi plemniki w zbiorniczku nasiennym, i korzysta z nich do końca swojego życia. Samce wkrótce po locie godowym giną. Zaplemniona samica po locie godowym pozbywa się skrzydeł i zwykle dołącza do istniejącego mrowiska swego gatunku. Kolonie mrówki ćmawej są zazwyczaj poliginiczne, w ich gniazdach może być bardzo dużo królowych, nawet kilka tysięcy.

Czasami zaplemniona królowa mrówki ćmawej próbuje założyć nową kolonię, w nowym miejscu. Nie potrafi tego zrobić sama, od zera, bez pomocy robotnic (nie potrafi sama otwierać kokonów), więc próbuje przejąć gniazdo należące do mrówek innego gatunku. Wykorzystuje do tego kolonie mrówek z podrodzaju pierwomrówek (Serviformica), do którego należą: pierwomrówka łagodna (Formica fusca), pierwomrówka żwirowa (Formica cinerea), pierwomrówka krasnolica (Formica rufibarbis) i pierwomrówka podziemna (Formica cunicularia). Najczęściej wybierają pierwomrówkę łagodną. Zaplemniona królowa mrówki ćmawej wkrada się do gniazda pierwomrówek, po czym zabija lub wygania ich królową i zajmuje jej miejsce. Dzięki wydzielanym feromonom robotnice pierwomrówki zaczynają ją traktować jak swoją. Opiekują się nią i jej jajkami, a później larwami i poczwarkami. Po pewnym czasie pojawiają się w koloni młode robotnice mrówki ćmawej, a wraz z upływem czasu, ich ilość rośnie. Przez pewien czas kolonia jest dwugatunkowa. Pierwomrówek w koloni wraz z ich wymieraniem ubywa, aż w końcu zupełnie znikają. Przy takim sposobie zakładania koloni mamy zatem do czynienie z czasowym pasożytnictwem społecznym.

Mrówka ćmawa - Formica polyctena
Formica polyctena - Mrówka ćmawa

Kiedy królowa przejmie mrowisko pierwomrówek lub dołączy w szeregi królowych swojego gatunku, a robotnice zaczną się nią zajmować, wtedy przystępuje do składania podłużnych, białych jajeczek. Robotnice przejmują świeżo złożone jajeczka i zanoszą je do komory lęgowej. Po kilku tygodniach wykluwają się z nich białe, beznogie larwy. Robotnice troskliwie opiekują się potomstwem. Larwy są karmione, czyszczone, oraz często przenoszone w górę i w dół mrowiska, w zależności od warunków termicznych i wilgotności w nim panujących. Kiedy kolonia jest odpowiednio duża, wtedy część larw dostaje pokarm, w skład którego wchodzi specjalna wydzielina z gruczołów ślinowych robotnic. Z tych larw, rozwiną się płodne samice, czyli przyszłe królowe. Po osiągnięciu odpowiedniego rozmiaru, larwa wytwarza dookoła siebie oprzęd, z którego powstaje kokon. Larwa przekształca się w poczwarkę. Wtedy robotnice przenoszą je do suchych i ciepłych komór. Początkowo kokony są białe, z czasem lekko ciemnieją. Gdy dokona się przeobrażenie w dorosłą mrówkę, robotnice rozcinają kokony swymi żuwaczkami i pomagają im się wydostać. Po wydobyciu z kokonu, młode mrówki ćmawe są białe. Właściwych barw nabierają po kilku godzinach ale przez pewien czas są zdecydowanie jaśniejsze od swoich starszych sióstr.

Mrówki ćmawe to owady długowieczne. Robotnice żyją zwykle od 2 do 3 lat, a królowe od 15 do 20 lat. Ponieważ mrówki te mają w koloni wiele królowych i po każdej rójce przyjmują do swojej rodziny kolejne młode królowe, to ich społeczeństwa mogą funkcjonować bardzo długo, nawet 70 lat!

Znaczenie rudych mrówek leśnych w przyrodzie jest olbrzymie. Z powodu wysokiej liczebności oraz dużej aktywności, silnie wpływają na ekosystemy lasów. Mają ogromny wpływ na utrzymanie równowagi biocenotycznej. Stanowią znaczące źródło pokarmu dla innych zwierząt. Odgrywają ważną rolę w procesie rozsiewania nasion. Wpływają na procesy glebotwórcze. Mrówki utrzymują las w czystości. Z punktu widzenia człowieka mrówki leśne to bardzo pożyteczne owady. Redukują liczbę owadów uznawanych za szkodniki leśnych upraw. W Polsce mrówka ćmawa objęta jest częściową ochroną gatunkową, ochroną objęte są również jej mrowiska.


Królestwo: Zwierzęta (Animalia)

Gromada: Owady (Insecta)

Rząd: Błonkoskrzydłe (Hymenoptera)

Rodzina: Mrówkowate (Formicidae)

Gatunek: Mrówka ćmawa (Formica polyctena)