Charakterystyka gromady owadów
Owady (Insecta) – to najliczniejsza gromada stawonogów (Arthropoda) i całego królestwa zwierząt (Animalia).
Do tej pory opisano ponad 1 mln gatunków owadów żyjących na Ziemi. Szacuje się, że rzeczywista liczba wszystkich gatunków żyjących na kuli ziemskiej jest dużo większa. W Polsce żyje około 30 tys. gatunków tych stawonogów. Jako zwierzęta zmiennocieplne, zdecydowana większość naszych owadów aktywna jest od wiosny do jesieni. Zimę spędzają w spoczynku (hibernacji). W naszym kraju do najliczniej reprezentowanych rzędów tej gromady należą: muchówki, błonkówki, chrząszcze i motyle. Świat owadów jest bardzo różnorodny. Największe obecnie żyjące insekty osiągają ponad 30 cm, a najmniejsze mierzą znacznie poniżej 1 mm.
Owady - Insecta
Trudno powiedzieć z całą pewnością, kiedy owady pojawiły się na Ziemi. Szacuje się, że miało to miejsce już w sylurze, choć najstarsza odnaleziona owadzia skamieniałość pochodzi z dewonu. Okres ich największej świetności przypadał na karbon. Insekty były pierwszymi zwierzętami, które opanowały umiejętność aktywnego lotu. Zwierzęta te zasiedlają prawie całą kulę ziemską, opanowały wszystkie środowiska lądowe, a wtórnie przystosowały się też do środowisk wodnych (za wyjątkiem głębokich oceanów). W zależności od stadium rozwoju mogą zajmować odmienne środowiska. Jest to tak zwany dymorfizm sezonowy. Niektóre owady, np.: mrówki, termity, pszczoły oraz osy tworzą społeczeństwa.
Owad: rohatyniec nosorożec
Budowa owadów
Ciało owadów składa się z głowy, tułowia i odwłoka.
Na głowie znajduje się para oczu złożonych zbudowanych z licznych fasetek, para czułków i narządy gębowe. Tułów składa się z trzech segmentów, z których wyrastają odnóża (3 pary) i skrzydła (2 pary lub rzadziej 1 para (z wyjątkiem owadów bezskrzydłych - Apterygota)). Ciało otoczone jest chitynowym pancerzem, który tworzy szkielet zewnętrzny. Taki nieelastyczny pancerz stanowi problem, ponieważ uniemożliwia wzrost, aby ten był możliwy owady muszą okresowo pozbywać się chitynowego pancerza i wytwarzać nowy, większy. Proces ten nazywamy linieniem. Układ oddechowy owadów składa się z tchawek zakończonych przetchlinkami (systemu cienkich rurek). Niektóre wodne larwy mogą pobierać tlen zawarty w wodzie za pośrednictwem skrzelotchawek.
Owad - larwa błonkówki
Rozmnażanie owadów
Cykl życiowy owadów obejmuje serię złożonych przemian od jaja przez larwę do postaci dorosłej (imago).
W czasie rozwoju dochodzi do przeobrażenia czyli metamorfozy. Wyróżniamy dwa rodzaje przeobrażenia: niezupełne i zupełne. U części owadów pośrednim stadium rozwoju jest larwa (zwykle kilka stadiów larwalnych) podobna do postaci dorosłej, Takie przeobrażenie nazywamy niezupełnym (3 stadia rozwoju: jajo, larwa, owad dorosły). U innych larwa znacznie różni się wyglądem od postaci dorosłej, a w przedostatnim etapie rozwoju przechodzi w stan nieruchomej poczwarki, z której po głębokiej przebudowie wylęga się postać dorosła (4 stadia rozwoju: jajo, larwa, poczwarka, owad dorosły). Takie przeobrażenie nazywamy zupełnym. Owady są w większości rozdzielnopłciowe i jajorodne, niektóre rozmnażają się przez partenogenezę.
Znaczenie owadów w przyrodzie
Owady odgrywają bardzo ważną rolę w przyrodzie.
Jedną z najważniejszych ról pełnionych przez owady w przyrodzie jest zapylanie roślin kwiatowych. Owady, które odżywiają się nektarem i pyłkiem kwiatowym przenoszą pyłek z kwiatka na kwiatek, dzięki czemu dochodzi do zapylenia. Najczęściej w procesie tym uczestniczą błonkówki, zwłaszcza trzmiele i pszczoły ale znaczny udział w zapylaniu roślin mają też motyle, muchówki i chrząszcze.
Owady zajmują bardzo ważne miejsce w łańcuchu pokarmowym. Stanowią pożywienie dla dla wielu gatunków zwierząt, głównie ptaków i pajęczaków ale także dla wielu gatunków ryb, płazów, gadów i wielu ssaków). Jako pokarm, wykorzystywane są również przez ludzi, np. termity i świerszcze.
Owady żywiące się martwą materią organiczną, np. padliną lub opadłymi resztkami roślin np. larwy wielu owadów, niektóre chrząszcze, mrówki, spełniają bardzo ważną rolę w procesie obiegu materii w przyrodzie. Owady drapieżne i pasożytnicze np. chrząszcze czy ważki, odgrywają bardzo ważną rolę w utrzymywaniu równowagi biocenotycznej, poprzez regulację liczebności innych zwierząt, głównie bezkręgowców w tym innych owadów. Zmniejszając liczebność roślinożernych owadów, stają się sprzymierzeńcami człowieka w walce ze szkodnikami upraw np. biedronki zjadające mszyce. Owady pasożytujące na roślinach mogę przenosić choroby wirusowe roślin np. mszyce.
Gatunki pasożytujące na człowieku i zwierzętach mogą przenosić choroby np. komary – żółtą febrę i malarię, muchy tse-tse – śpiączkę, pchły – dżumę, wszy – dur plamisty i tyfus. Ukąszenia owadów wywołują odczyny alergiczne, powodują ból i swędzenie. Czasami mogą być niebezpieczne dla życia człowieka (w przypadku silnej odpowiedzi alergicznej na składnik jadu). Z punktu widzenia człowieka owady roślinożerne są szkodnikami, które niszczą uprawy rolne i leśne np. mszyce, stonka ziemniaczana, bielinek kapustnik, chrabąszcz majowy, barczatka sosnówka, kornik i wiele innych gatunków. Mogą też niszczyć zapasy żywności np. wołek zbożowy czy tekstylia np. mole. Należy jednak pamiętać, że nie wszystko co jest szkodliwe dla człowieka jest złe dla środowiska naturalnego. Owady są niezbędne dla utrzymania równowagi biologicznej.
Owady odgrywają ważną rolę w procesach glebotwórczych i uczestniczą w procesie rozsiewania nasion np. mrówki.
Produkty wytwarzane przez owady są często wykorzystywane przez człowieka np. wosk i miód produkowany przez pszczoły, nici jedwabne wytwarzane przez motyla jedwabnika. Wykorzystywane są też do pozyskiwania naturalnych barwników np. karmazynowa koszenila z czerwców.
Nauka zajmująca się owadami to entomologia.